Ο Πούσκιν έγραψε: «αλήθεια των παθών, και συναισθήματα που φαίνονται αληθινά στις υποτιθέμενες συνθήκες, αυτό απαιτεί η διάνοιά μας από έναν δραματουργό.»
Ο Στανισλάφσκι έκανε αυτό το διάσημο απόσπασμα τη βάση του συστήματός του, αλλάζοντας τη λέξη «υποτιθέμενη» σε «δεδομένη». Για έναν ηθοποιό σε ένα θεατρικό έργο οι συνθήκες δεν είναι υποτιθέμενες αλλά δοσμένες: δεδομένες. (Σημ. Μτφ.: στα Ελληνικά η διαδεδομένη ορολογία είναι προτεινόμενες συνθήκες και έτσι θα αναφέρονται στο ακόλουθο άρθρο.)
Τί είναι λοιπόν αυτές οι «προτεινόμενες συνθήκες;»
Είναι η πλοκή, τα γεγονότα, τα συμβάντα, η χρονολογική περίοδος, ο χρόνος και ο τόπος του έργου, οι συνθήκες διαβίωσης, το πώς εμείς ως ηθοποιοί και σκηνοθέτες αντιλαμβανόμαστε το έργο, η συμβολή μας, το στήσιμο, η χωροθεσία, τα σκηνικά και τα κοστούμια, τα φροντιστηριακά, οι φωτισμοί, τα ηχητικά εφέ κ.λ.π. κ.λ.π., όλα δηλαδή τα δεδομένα που πρέπει να λάβουν υπόψη τους οι ηθοποιοί στη δημιουργική τους εργασία.
Ο Στανισλάφσκι καλύπτει εδώ ένα ασυνήθιστα ευρύ φάσμα όλων των παραγόντων που οι ηθοποιοί πρέπει να προσέχουν.
Αυτό που μου φαίνεται πρωταρχικής σημασίας σε αυτό το κεφάλαιο για τις προτεινόμενες συνθήκες είναι όλα όσα σχετίζονται με τη μελέτη ενός θεατρικού έργου.
Ας πάρουμε ως παράδειγμα το Συμφορά Από το Πολύ Μυαλό του Γκριμπογέντοφ. Ποιές είναι οι προτεινόμενες συνθήκες της κωμωδίας του Γκριμπογέντοφ; Ποιό είναι το ιστορικό της πλαίσιο;
Το έργο γράφτηκε μεταξύ 1822 και 1824, την εποχή που οι προοδευτικοί Ρώσοι συνειδητοποίησαν ότι ο λαός είχε εξαπατηθεί και οι ελπίδες του προδόθηκαν. Για άλλη μια φορά βρέθηκαν στο έλεος άψυχων γραφειοκρατών και ξεροκέφαλων στρατιωτικών. Οι καλύτεροι εκπρόσωποι της διανόησης μεταξύ των ευγενών, σχημάτισαν μυστικές εταιρείες και προετοιμάστηκαν για την εξέγερση στις 14 Δεκεμβρίου 1825.
Ο θίασος [που μελετάει το έργο] πρέπει να γνωρίζει ότι το 1812 ο Γκριμπογέντοφ κατετάγη εθελοντικά στον Ρωσικό στρατό και ήταν επίσης μέλος μιας μυστικής εταιρείας: αυτός είναι και πιθανώς ο λόγος για τον οποίο το 1826 συνελήφθη και κατηγορήθηκε ότι συμμετείχε στην εξέγερση των Δεκεμβριανιστών. Αφέθηκε ελεύθερος μόνο λόγω έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων. Εμείς γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι είχε προειδοποιηθεί για την επικείμενη σύλληψή του και κατάφερε να κάψει όλα τα ενοχοποιητικά έγγραφα. Επιπλέον, στη δίκη τους οι Δεκεμβριανιστές τον κάλυψαν, όπως ακριβώς έκαναν και για τον Πούσκιν.
Η κατανόηση της εποχής στην οποία ζουν οι χαρακτήρες είναι μία από τις βασικές προτεινόμενες συνθήκες.
Μελετώντας την ιστορική περίοδο, αρχίζουμε να μελετάμε το περιβάλλον των χαρακτήρων. Η οικογένεια Φαμούσοφ, οι συγγενείς, οι φίλοι και οι καλεσμένοι τους ζούσαν σε μια Μόσχα που δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε σήμερα. Αυτή ήταν μια Μόσχα που ανοικοδομούνταν μετά την πυρκαγιά του 1812. Τα νεόκτιστα σπίτια ήταν ευρύχωρα αλλά αρκετά μέτρια σε κλίμακα (τα παλάτια αποτελούσαν εξαίρεση), με μια σειρά πολυάριθμων δωματίων στο ισόγειο, και έναν πιο στενό πάνω όροφο με μάλλον χαμηλή οροφή. Η πρόσοψη του σπιτιού ήταν αναπόφευκτα στολισμένη με κίονες και γύψινα, και στο πίσω μέρος υπήρχε αυλή με τις τουαλέτες και, συχνά, ένας μεγάλος κήπος. Οι άνθρωποι μετακινούνταν αργά στη Μόσχα εκείνης της εποχής, είτε έφιπποι, είτε με μεγάλες άμαξες και μικρά κάρα. Έτσι, αν η ηθοποιός που παίζει την Χλιοστόβα κάνει πραγματική εικόνα το μακρύ και εξαντλητικό ταξίδι που έπρεπε να διανύσει για να φτάσει στο σαλόνι του Φαμούσοφ, οι πρώτες ατάκες της θα μεταφέρουν ειλικρινά την πραγματική της εμπειρία:
Στα εξήντα πέντε μου δεν είναι εύκολο να σύρω τον εαυτό μου
για να σε δω, ανιψιά μου. Είναι σκέτο μαρτύριο!
Μια ώρα ή και περισσότερο μόνο από την Προκόβκα! Είμαι εξαντλημένη.
Δεν είναι νύχτα αυτό. Είναι η μέρα της κρίσης!
Φυσικά, δεν μπορούμε να καλύψουμε εδώ όλη την έκταση και την ποικιλία των προτεινόμενων συνθηκών στο έργο Συμφορά Από το Πολύ Μυαλό.
Πρέπει να κάνουμε εικόνα όχι μόνο την ιστορική εποχή, την καθημερινότητα των χαρακτήρων και τις μεταξύ τους σχέσεις αλλά, κυρίως, πρέπει να κατανοήσουμε ότι εκτός από αυτό το παρόν, οι χαρακτήρες έχουν επίσης παρελθόν και μέλλον.
Ο Στανισλάφσκι έγραψε:
Το παρόν δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το παρελθόν - ούτε μπορεί να υπάρξει χωρίς το μέλλον. Κάποιοι θα πουν ότι δεν μπορούμε ούτε να γνωρίζουμε ούτε να προβλέψουμε το μέλλον μας. Ωστόσο, όχι μόνο μπορούμε, αλλά και πρέπει να το επιθυμούμε και να έχουμε σχέδια γι' αυτό ... Αν στη ζωή δεν μπορεί να υπάρξει παρόν χωρίς παρελθόν ή μέλλον, τότε στη σκηνή που αντανακλά τη ζωή, δεν μπορεί να γίνει διαφορετικά.
Πώς μπορούμε να διεισδύσουμε στο παρελθόν του Τσάτσκι; Η φαντασία μας θα βοηθηθεί από την μελέτη του ίδιου του κειμένου. Ο Τσάτσκι έλειπε για τρία χρόνια. Όταν έφυγε από τη Μόσχα, ήταν ένας ερωτευμένος νέος. Έζησε στο εξωτερικό. Δεν ξέρουμε πού ακριβώς, αλλά μπορούμε να φανταστούμε τόσο την Ιταλία όσο και τη Γαλλία. Ήταν στις αρχές του 19ου αιώνα. Υπήρχαν παντού πνευματικές ζυμώσεις. Ο Φαμούσοφ μπορεί να μην απείχε πολύ από την αλήθεια όταν αναφώνησε ως απάντηση σε ένα από τα ξεσπάσματα του Τσάτσκι: «Αχ, Θεέ μου, είναι ένας Καρμπονάρος!» Ο Τσάτσκι πέρασε κάποιο διάστημα στην Αγία Πετρούπολη. Αυτό το μαθαίνουμε από τον Μολτσάλιν:
Η Τατιάνα Γιουρίεβνα μας είπε κάποια στιγμή,
για την επιστροφή της από την Πετρούπολη,
για τις διασυνδέσεις σας στην κυβέρνηση...
και μετά, τη ρήξη...
Αφήστε την φαντασία του ηθοποιού να προτείνει τι ήταν αυτό που προκάλεσε τη ρήξη με τους υπουργούς της κυβέρνησης, και με ποιους άλλους θα μπορούσε να έχει έρθει σε επαφή ο Τσάτσκι όσο βρισκόταν στην Αγία Πετρούπολη. Ίσως, να ήταν οι ίδιοι άνθρωποι με τους οποίους είχε σχέση ο ίδιος ο Γκριμπογέντοφ.
Ο Τσάτσκι επιστρέφει τελικά στη Μόσχα, όπου είχε αφήσει πίσω του την πρώτη του αγάπη. Του έχει λείψει, ανυπομονούσε να επιστρέψει κοντά της...
για πέντε και σαράντα ώρες, χωρίς καθόλου ύπνο,
έσπευσα να διασχίσω επτακόσια μίλια - ο άνεμος, η καταιγίδα ...
Χαίρεται στην Μόσχα και ακόμη περισσότερο που ξαναβλέπει τη Σοφία - η αγάπη του γι' αυτήν έγινε βαθύτερη και ισχυρότερη όσο ήταν χώρια. Έτσι, αν ο ηθοποιός νιώσει το παρελθόν του Τσάτσκι, το ανακαλέσει, τότε θα μπει στη σκηνή όχι από το μηδέν, αλλά από την ίδια τη ζωή, η οποία θα συνεχίσει να τρέφει την φαντασία του. Μόνο έτσι τα πρώτα του λόγια θα μεταφέρουν το πάθος και την ειλικρίνειά του:
Έχει μόλις χαράξει - και εσύ είσαι όρθια! και εγώ είμαι στα πόδια σου.
Εκεί αρχίζει το παρόν του Τσάτσκι, το οποίο θα παρακολουθήσουμε για τέσσερις πράξεις. Αλλά για να είναι το παρόν του ζωντανό, καθαρόαιμο και συναρπαστικό, ο ηθοποιός πρέπει να βλέπει καθαρά πού θα εξαφανιστεί ο Τσάτσκι μετά τα τελευταία του λόγια:
Μακριά από την Μόσχα! Για να μην επιστρέψω ποτέ.
Χωρίς να κοιτάξω πίσω. Θα το σκάσω και θα ψάξω τον κόσμο
για την παραμικρή γωνιά όπου η εξοργισμένη καρδιά μου μπορεί να βρει καταφύγιο...
Την άμαξά μου! Φέρε την άμαξά μου!
Πώς είναι το μέλλον του Τσάτσκι; Εδώ ο ηθοποιός πρέπει να θέσει στον εαυτό του μια σειρά από ερωτήματα που αναμφίβολα θα τον βοηθήσουν με το παρόν του ρόλου. Για παράδειγμα: μήπως ο Τσάτσκι έρθει στα συγκαλά του, παραιτηθεί από την υπάρχουσα κατάσταση και με το πέρασμα των χρόνων μετατραπεί σε ένα καλοπροαίρετο αξιοσέβαστο μέλος του συστήματος, ένας άλλος Φαμούσοφ; Ή μήπως θα ενταχθεί στη δημόσια διοίκηση και θα μετατραπεί σε έναν λειτουργό, όπως ο Μολτσάλιν, μόνο που θα είναι λίγο πιο έξυπνος και ευγενής; Όχι, αδύνατον! Ίσως τότε, στην παθιασμένη διαμαρτυρία του κατά του συστήματος, να βυθιστεί στις δραστηριότητες μιας μυστικής εταιρείας; Ίσως θα μοιραστεί τη μοίρα των 120 που στάλθηκαν στη Σιβηρία μετά τα γεγονότα της 14ης Δεκεμβρίου 1825; Ή μήπως η μοίρα του θα είναι αυτή του Γκριμπογέντοφ, ο οποίος στάλθηκε χίλια χιλιόμετρα μακριά από την πατρίδα του σε μια τιμητική εξορία ως πρεσβευτής στην Περσία και χάθηκε ως αποτέλεσμα πολιτικών δολοπλοκιών στα χέρια των Περσών ανταρτών;
Πράγματι, αυτό θα μπορούσε να είναι ένα εφικτό μέλλον για τον Τσάτσκι. Και η προσδοκία αυτού του είδους μέλλοντος χρωματίζει τα εικοσιτετράωρα που περνά ο Τσάτσκι στην Μόσχα, τα εικοσιτετράωρα του παρόντος του, στον ίδιο βαθμό που χρωματίζονται από το παρελθόν του.
Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της Σοφίας, μιας νεαρής κοπέλας από την Μόσχα: είναι μια κακομαθημένη νεαρή κοπέλα, μοναχοκόρη ενός πλούσιου και υψηλόβαθμου πατέρα, που μεγάλωσε χωρίς μητέρα. Ο Φαμούσοφ, ο πατέρας της, κατάφερε να προσλάβει την Μαντάμ Ροζιέ για να γίνει η δεύτερη μητέρα της. Η Μαντάμ Ροζιέ, χωρίς να ασχοληθεί πολύ με την ανατροφή του κοριτσιού, άφησε τον εαυτό της να «παρασυρθεί από κάποιον άλλον που έβγαζε πεντακόσια ρούβλια παραπάνω το χρόνο,» έχοντας ωστόσο μάθει στη Σοφία «να χορεύει! και να τραγουδάει! και να φλερτάρει! και να αναστενάζει με νάζι!» Η Σοφία, μοναχική και λαχταρώντας τον έρωτα, ανέπτυξε στενό δεσμό με τον Τσάτσκι, αλλά, προσβεβλημένη από την αποχώρησή του, στράφηκε στον Μολτσάλιν - και τώρα το παρόν της Σοφίας ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του Τσάτσκι.
Είναι εύκολο να φανταστεί κανείς το μέλλον της. Είτε θα μαραζώσει στο σπίτι της θείας της στο «χωριό, στην μέση του πουθενά, στο Σαράτοφ’, είτε θα είναι ευτυχισμένη που θα παντρευτεί, έστω και με τον Σκαλοζούμπ, είτε ενδεχομένως θα συγχωρέσει κάποτε τον Μολχάλιν ... Όλα αυτά πηγάζουν από το παρελθόν και το παρόν της Σοφίας που περιγράφει τόσο γλαφυρά ο Γκριμπογέντοφ.
Έχοντας βυθίσει την φαντασία μας στο παρελθόν και το μέλλον των χαρακτήρων, έχοντας μελετήσει τις σχέσεις τους, το περιβάλλον και την εποχή τους, καταλαβαίνουμε πλέον την τεράστια σημασία των προτεινόμενων συνθηκών για τη συγκεκριμένη λεπτομερή αναπαράσταση των προθέσεων του συγγραφέα.